Ostatnio ponownie wybrałem się z Naczelną Redaktor OWŚ do Białowieży – miejsca, w którym urodziła się moja babcia Białorusinka. Tym razem pojechaliśmy zobaczyć prawosławne obchody Świąt Wielkanocnych.
Nikt z nas nie posiada samochodu, toteż musieliśmy dojechać z Warszawy do Białowieży innymi środkami transportu. O ile z Warszawy do Hajnówki istnieje od kilku lat bezpośrednie połączenie kolejowe, o tyle z Hajnówki do Białowieży jeździ … kilka autobusów i to niekoniecznie skorelowanych z kolejowym rozkładem jazdy. A przecież kiedyś regularnie kursowało kilkanaście par pociągów! Jak to się stało, że dziś tak trudno się dostać do Białowieży z oddalonej o zaledwie 20 kilometrów Hajnówki?
Serce Puszczy Białowieskiej
Polana Białowieska znajduje się w samym środku Puszczy Białowieskiej – najstarszego w Europie i jednego z najstarszych na świecie naturalnych lasów nizinnych.
Białowieża od zawsze nosiła miano miejsca wypoczynkowo-rozrywkowego. Nieprzerwanie od czasu założenia pod koniec XVII wieku Krysztapowa – pierwszej wsi Polany Białowieskiej – zjeżdżała się tam szlachta oraz różni elekcyjni królowie Polski. Główną ich rozrywką były polowania, przeważnie na żubry i jelenie. Po upadku I RP do wsi białowieskich przyjeżdżali carowie Rosji, również na łowy. W 1894 r. car Aleksander III wybudował Pałac Carski razem z parkiem pałacowym oraz dwoma charakterystycznymi stawami.
Położyć na ziemię i będą tory
Jednak przełomowym momentem w rozwoju demograficzno-kulturowym Białowieży było doprowadzenie z Białegostoku linii kolejowej. Pierwszy odcinek razem ze stacją Białowieża pałac oddano do użytku w 1897 r. Przystanek ulokowano tuż obok południowej bramy parku pałacowego, żeby jak najbardziej skrócić drogę dojazdową powozów carskich do pałacu.
Sześć lat później w 1903 r. oddano do użytku stację Białowieża Towarowa wraz z doprowadzonym odcinkiem torowym, celem odciążenia Białowieży Pałac. Wybudowano wówczas również łącznicę kolejową między dwiema wymienionymi stacjami.
Kraina kolei i drewna
To właśnie dzięki doprowadzeniu kolei obok stacji powstawały rozmaite zakłady pracy przemysłu drzewnego, tj. tartaki, terpentyniarnie. Podczas I wojny światowej niemieckie wojska okupacyjne wybudowały sieć kolejek wąskotorowych wraz ze składnicami drewna oraz rampami przeładunkowymi. Wybudowano wówczas w Hajnówce znaną na całą Polskę fabrykę chemiczną, będącą zakładami suchej destylacji drewna.
Budowano również mieszkalne domy dla rodzin pracowników. Ze stacji do zakładów pracy robotników zaczęto dowodzić konnymi powozami oraz rzadziej autobusami. Do 1939 r. w Białowieży istniało kilkanaście tartaków, terpentyniarnia oraz wytwórnia smoły i węgla drzewnego. Taki stan rzeczy pozwolił Białowieżanom zakładać gospodarstwa rolniczo-hodowlane. Wieś rozwijała się.
Po 1945 roku Białowieża razem z Hajnówką wciąż pozostawała ważnym ośrodkiem przemysłu drzewnego. Na linii kolejowego do i z Hajnówki regularnie kursowały pociągi, z których korzystali nie tylko robotnicy fabryk czy uczniowie szkół, ale także turyści chcący wypocząć na Polanie Białowieskiej. Do początku lat osiemdziesiątych kolejowy rozkład jazdy przewidywał kilkanaście par pociągów pasażerskich, w tym dwa do Bielska Podlaskiego, dwa do Białegostoku oraz jeden bezpośrednio do Warszawy. Jednak w samych latach 80-tych kolej wraz z rozwojem motoryzacji stopniowo zaczęła ustępować autobusowemu transportowi zbiorowemu.
Kolej przyczyniła się do ogromnego wzrostu poziomu życia w Białowieży. Ludzie nie musieli wyjeżdżać za pracą, ponieważ mieli ją tuż pod nosem. Taki stan rzeczy trwał do końca lat 80-tych.
Rzeź połączeń, upadek kolei białowieskiej
Wraz z postępującym kryzysem gospodarczym końca lat 80-tych oraz rozwojem motoryzacji kolej systematycznie była zastępowana połączeniami autobusowymi. Tak też działo się z Białowieżą. Kolejowy rozkład jazdy układano tak, żeby godziny odjazdów w jak najmniejszym stopniu odpowiadały potencjalnym pasażerom, tj. dokonywano tzw. wygaszania popytu. Tym sposobem w 1990 r. zlikwidowano wszystkie dalekobieżne pociągi pospieszne do Warszawy i Białegostoku, a lokalne połączenia zastąpiono szynobusami raciborskiej firmy Kolzam. Popyt wygaszano dalej. Coraz częściej pociągi zastępowano autobusami. Konsekwencją tych działań było, to że w połowie 1993 r. szynobusy woziły powietrze zamiast ludzi. To dało w połowie 1994 r. PKP pretekst do zamknięcia linii kolejowej nie tylko na odcinku z Białowieży do Hajnówki, ale także dalej do Bielska Podlaskiego.
Likwidacja kolei białowieskiej pociągnęła za sobą poważne krótko i długoterminowe konsekwencje. Ludzie, co prawda, początkowo mieli możliwości dojazdu do zakładów pracy poprzez komunikację autobusową. Jednakże nie wszystkie autobusy dojeżdżały np. do wsi przy stacji Białowieża Towarowa. Tym sposobem zwykli Białowieżanie (i Hajnowszczanie) przy braku własnego samochodu powoli tracili możliwość dojazdu do zakładów pracy. Odbiło się to na upadku wielu zakładów przetwórstwa drzewnego (i nie tylko) oraz w konsekwencji drastycznego wzrostu bezrobocia. Ludzie zaczęli wyjeżdżać za pracą i wykształceniem do większych miast. Białowieża zaczęła podupadać i się wyludniać.
Na początku XXI wieku usiłowano dwukrotnie przywrócić połączenia pasażerskie, w 2000 i 2004 r. Nie uzyskano jednak środków na remont torów oraz infrastruktury kolejowej. Tym samym ambitne plany spełzły na niczym.
Coraz więcej samochodów
W wyniku rozwoju transportu indywidualnego w połowie pierwszej dekady bieżącego stulecia prawie każde białowieskie gospodarstwo domowe posiadało samochód. Wówczas sama Białowieża przeżywała rozkwit turystyczny. W 2004 r. wybudowano Muzeum Białowieskiego Parku Narodowego z charakterystyczną wieżą widokową. W 2005 r. wyremontowano wiele ścieżek turystycznych (np. Miejsce Mocy) oraz wytyczono nowe (np. Żebra żubra do Rezerwatu Pokazowego Żubrów). Odrestaurowano również w połowie 2007 r. stację Białowieża Towarowa, zakładając tam Restaurację Carską z ekskluzywnymi potrawami. Działanie te spowodowały wzrost ruchu turystycznego oraz samochodowego. Wówczas niejeden raz po angielsku tłumaczyłem zagranicznym turystom, jak i gdzie dojechać.
Nie zmieniała się jednak sytuacja z połączeniami autobusowymi. Między Hajnówką, a Białowieżą kursowało kilkanaście par autobusów. Od 2010 r. jeździł bezpośredni autobus z Warszawy do Białowieży. Jeszcze latem 2019 roku nic nie zapowiadało nadchodzącej katastrofy komunikacyjnej.
Koronawirus, Łukaszenka
Wszystko zaczęło się w marcu 2020 r., kiedy w Polsce potwierdzono pierwszy przypadek zakażenia koronawirusem. Ogłoszono wówczas lockdown oraz wiele obostrzeń, w tym wstrzymanie rezerwacji miejsc noclegowych. Mimo letniego złagodzenia restrykcji stosunkowo niewielu turystów zdecydowało się na rezerwację miejsc. Podczas kolejnego lockdownu wiosną 2021 roku wiele gospodarstw agroturystycznych, sklepów, restauracji, itd. zaczęło zwijać biznesy, ze względu na ich trudną sytuację ekonomiczną.
W sierpniu 2020 r. w Białorusi odbyły się kolejne wybory prezydenckie, które po raz kolejny zostały sfałszowane. Skala protestów wolnych Białorusinów zaskoczyła nie tylko samego krwawego dyktatora Alaksandra Łukaszenkę, ale cały świat. Brutalnie stłumiwszy protesty, Łukaszenka oskarżył Polskę o wspieranie “rewolucji” i postanowił zemścić się, mówiąc, że “zaleje Europę uchodźcami”.
Zwożonych przez służby białoruskie na granicę imigrantów wyłapywano po polskiej stronie i nielegalnie dokonywano ich pushbacku do Białorusi. Rząd, żeby ukryć zbrodnie popełniane przez polskie służby, nakazał utworzenie od 1 września 2021 r. szerokiego na 20 kilometrów pasa przygranicznego objętego stanem wyjątkowym. Nikomu spoza strefy nie wolno było do niej wjechać, nawet członkom rodzin zamieszkałych w strefie!
To był gwóźdź do trumny dla wielu biznesów gastronomicznych i agroturystycznych. Z powodu braku turystów, zlikwidowano większość połączeń autobusowych. Białowieża stała się na trzy czwarte roku miejscem niemalże odciętym od świata!
Ściana śmierci, kryzys energetyczny
1 lipca 2022 r. wreszcie zniesiono stan wyjątkowy w Białowieży. Jednak Białowieża nie była już taka, jak dawniej. Upadłe sklepy czy brak możliwości wynajęcia pokojów były w lecie codziennością. W wyniku budowy 5-metrowego muru (“ściany śmierci”) na białoruskiej granicy zaburzonych zostało wiele ekosystemów przyrodniczych i to w otulinie Białowieskiego Parku Narodowego! Ucierpiał również wizerunek samej Puszczy Białowieskiej, którą niegdyś każdy kojarzył jako najpiękniejsze miejsce do wypoczynku. Teraz kojarzona jest z miejscem, w którym giną niewinni uchodźcy!
Pomimo, że biznesy zaczęły stopniowo wracać, uruchomiono stosunkowo niewiele autobusów, najwyżej 4 pary na dzień, z których przeważnie korzystali starsi Białowieżanie. W odradzaniu się Białowieży znacznie przeszkodził kryzys energetyczny wywołany putinowską agresją w Ukrainie. Władimir Putin odciął Polsce gaz ziemny, potem ropę naftową. Taki obrót rzeczy spowodował olbrzymi wzrost cen paliw i coraz mniej ludzi stać było na samochód. Nie należy zatem spodziewać się latem takiego najazdu turystów, jaki był przed rokiem 2020.
W dniu dzisiejszym w 2023 roku, żeby dostać się z Hajnówki do Białowieży można: zabrać się jednym z czterech autobusów, zamówić za 100 złotych bagażową taksówkę, jechać własnym samochodem albo autostopem. Ale kogo na to stać?
Nigdy bym się nie spodziewał, że to miejsce kiedyś aż tak podupadnie.
Co dalej
Jak naprawić Białowieżę? Po pierwsze należy umożliwić turystom przyjazd bez własnego samochodu, poprzez uruchomienie większej liczby autobusów. Ostatnio w Polsce rewitalizowane jest wiele niegdyś zamkniętych linii kolejowych, np. od Bielska Podlaskiego do Hajnówki. To samo powinno się stać z koleją białowieską. Przywrócenie pasażerskiego ruchu kolejowego do Białowieży byłoby wybawieniem nie tylko dla ważnego w Polsce ośrodka turystycznego, ale przede wszystkim dla samych mieszkańców. Białowieża ma szansę odzyskać dawny blask i przestać być wykluczona komunikacyjnie.